धाराशिव (क्रांतीकुमार कडुलकर) : महाराष्ट्रामध्ये, गेल्या नऊ वर्षांत नैसर्गिक आपत्तींमुळे सुमारे ६०५ लाख हेक्टरवरील पिकांचे नुकसान झाले आहे, आणि राज्य सरकारने बाधित शेतकऱ्यांना ५४,६०० कोटी रुपयांहून अधिक मदत दिली आहे. २०१९ पासून अतिवृष्टी, गारपीट आणि दुष्काळ यांसारख्या घटना अधिक वारंवार घडत असून, पिकांच्या नुकसानीची ही प्रमुख कारणे आहेत. फ्रंटलाईन मासिकाच्या वृत्तानुसार, अलीकडेच सप्टेंबर २०२५ मध्ये झालेल्या अतिवृष्टीमुळे, विशेषतः मराठवाडा विभागात मोठे नुकसान झाले आहे, ज्यामुळे 'ओल्या दुष्काळा'ची भीती निर्माण झाली आहे आणि शेतकऱ्यांचे मोठ्या प्रमाणावर स्थलांतर होण्याची शक्यता आहे.
महत्वाचे तपशील
बाधित एकूण जमीन क्षेत्र:
गेल्या नऊ वर्षांत महाराष्ट्रातील ६०५ लाख हेक्टरपेक्षा जास्त शेतजमिनीवरील पिकांचे नैसर्गिक आपत्तींमुळे नुकसान झाले आहे.
दिलेली एकूण मदत:
याच कालावधीत सरकारने शेतकऱ्यांना ५४,६७९.१७ कोटी रुपयांपेक्षा जास्त मदत वितरित केली आहे.
प्रमुख कारणे:
अतिवृष्टी, गारपीट आणि दुष्काळ या प्रमुख नैसर्गिक घटनांमुळे हे नुकसान होत आहे.
अलीकडील परिणाम:
२०२५ च्या खरीप हंगामातील अतिवृष्टीमुळे आधीच मोठे नुकसान झाले आहे. यामुळे मराठवाडा विभागाला मोठ्या आव्हानांना सामोरे जावे लागत आहे आणि शेतकऱ्यांच्या संभाव्य स्थलांतराची शक्यता निर्माण झाली आहे.
अदृश्य नुकसान:
तज्ञांच्या मते, ही आकडेवारी केवळ दृश्यमान नुकसानीची नोंद करते. यामध्ये पिकांच्या गुणवत्तेत घट, रोगांमुळे उत्पादनात घट आणि पिकांची टिकवण क्षमता कमी होणे (decreased shelf life) यांसारख्या "अदृश्य" नुकसानीचा समावेश नाही, ज्याचा शेतकरी आणि अन्न पुरवठ्यावरही मोठा परिणाम होतो.
शासनाचा प्रतिसाद:
राज्य कृषी विभागाने या आकडेवारीला दुजोरा दिला असून, शेतकऱ्यांना वेळेवर मदत देण्यासाठी नुकसानीचे मूल्यांकन सक्रियपणे करत आहे.
भविष्यातील परिणाम:
वारंवार घडणाऱ्या तीव्र हवामानाच्या घटनांमुळे हवामान बदलाशी जुळवून घेण्यासाठी अधिक मजबूत दृष्टिकोनाची गरज अधोरेखित होत आहे. यामध्ये हवामानास अनुकूल (resilient) पिकांच्या वाणांचा विकास आणि वापर यांचा समावेश करणे आवश्यक आहे.
मराठवाड्यात अलीकडेच आलेल्या पुरामुळे शेतजमिनीवरील सुपीक मातीचा थर वाहून गेल्याने जमिनीचे मोठे नुकसान झाले आहे. यामुळे शेतांमध्ये खोल, पाणी साचलेले खड्डे तयार झाले आहेत आणि जमिनीला खड्ड्यांचे स्वरूप आले आहे. स्थानिकांच्या अंदाजानुसार, या परिस्थितीतून सावरायला अनेक वर्षे लागतील. या घटनेमुळे पिकांचे मोठ्या प्रमाणावर नुकसान झाले आहे आणि जमिनीची भविष्यात शेती करण्याची क्षमताही धोक्यात आली आहे. याचा परिणाम म्हणून शेतकऱ्यांना तीव्र आर्थिक संकटाचा सामना करावा लागत आहे आणि शेतीचे दीर्घकालीन नुकसान होत आहे.
सुपीक माती महापुराने वाहून गेली
माती वाहून जाण्याचे परिणाम
सुपीकतेचे नुकसान: पिकांसाठी आवश्यक पोषक तत्वे असलेला जमिनीचा सर्वात सुपीक थर वाहून गेला आहे.
जमिनीचा ऱ्हास: शेतांमध्ये मोठे आणि खोल खड्डे पडले आहेत, ज्यामुळे जमिनीची पुनर्बांधणी होईपर्यंत ती शेतीसाठी निरुपयोगी झाली आहे.
शेतीचे विध्वंस: शेतकरी पुन्हा पेरणी करू शकत नाहीत, ज्यामुळे चालू हंगामातील पिकांचे संपूर्ण नुकसान झाले आहे आणि भविष्यातील उत्पन्नावरही परिणाम होत आहे.
आर्थिक संकट: सुपीक माती, पिके आणि जनावरांच्या नुकसानीमुळे शेतकरी अधिकच कर्जबाजारी आणि निराश झाले आहेत. यामुळे त्यांची आर्थिक स्थिरता आणि कुटुंबाचा उदरनिर्वाह करण्याची क्षमता धोक्यात आली आहे.
माती वाहून जाण्याची कारणे
अतिवृष्टी: या प्रदेशात झालेल्या अभूतपूर्व पावसामुळे माती थेट विखुरली गेली आणि पुराच्या पाण्याबरोबर जवळच्या जलसाठ्यांमध्ये वाहून गेली.
पुराचे पाणी: वेगाने वाहणाऱ्या पुराच्या पाण्यात प्रचंड धूप करण्याची शक्ती असते, ज्यामुळे शेतांमध्ये नाले, खड्डे आणि मोठे चर तयार झाले आहेत.
दीर्घकालीन परिणाम
सावरण्यासाठी लागणारा मोठा कालावधी: शेतकऱ्यांच्या अंदाजानुसार, जमिनीला पुन्हा उत्पादनक्षम स्थितीत आणण्यासाठी अनेक वर्षे लागतील.
अनिश्चित भविष्य: सुपीक मातीच्या या विनाशकारी नुकसानीमुळे मराठवाड्यातील शेतकरी कुटुंबांसाठी एक निराशाजनक आणि अनिश्चित भविष्य निर्माण झाले आहे, जे आधीच आर्थिक अस्थिरता आणि कर्जाचा सामना करत आहेत.
उपजीविकेवर परिणाम: मातीचे हे नुकसान केवळ जमिनीचे भौतिक नुकसान नाही, तर जगण्यासाठी शेतीवर अवलंबून असलेल्या असंख्य शेतकरी समुदायांच्या उपजीविकेवर झालेला हा एक मोठा आघात आहे.